Phái sinh: Nên hiểu thị trường phái sinh như thế nào cho đúng?

Chứng khoán phái sinh được biết đến là công cụ tài chính giúp phòng ngừa rủi ro, mang đến cơ hội kiếm lời trong cả chiều tăng/giảm của thị trường. Mặc dù vậy, chứng khoán phái sinh vẫn còn là một sản phẩm khá mới mẻ với nhà đầu tư Việt và thực tế là không phải ai cũng thực sự hiểu đúng về nó.

Tiếp cận

Nói về chứng khoán phái sinh, nhà đầu tư huyền thoại Warren Buffett cho rằng đây là loại vũ khí tài chính có sức hủy diệt hàng loạt trên thị trường. Nó xuất hiện trong 2 cuộc khủng hoảng: khủng hoảng hoa tulip tại Hà Lan (dù chỉ đóng vai trò phụ) và “bong bóng” bất động sản tại Mỹ, góp phần khiến thị trường sụp đổ trong chóng vánh hơn, để lại hậu quả nghiêm trọng.

Vậy chứng khoán phái sinh là gì? Để tham gia thị trường vừa tiềm năng nhưng cũng không ít rủi ro này, nhà đầu tư cần nắm được những kiến thức quan trọng nào?

I/ Thị trường chứng khoán phái sinh là gì?

Xét về bản chất, phái sinh - derivative có nghĩa là được sinh ra từ tài sản gốc - tài sản cơ sở. Trong chứng khoán, thị trường phái sinh là nơi diễn ra các giao dịch hợp đồng, nghĩa vụ giữa các bên với nhau dựa trên tài sản gốc là cổ phiếu, trái phiếu, chỉ số, hàng hóa, nông sản, tiền tệ...

Bản chất của chứng khoán phái sinh

Theo nội dung khoản 9, điều 4, Luật Chứng khoán 2019: 

Chứng khoán phái sinh là công cụ tài chính, trong đó xác nhận quyền, nghĩa vụ của các bên đối với việc thanh toán tiền, chuyển giao số lượng tài sản cơ sở nhất định theo mức giá đã được xác định trong khoảng thời gian hoặc vào ngày đã xác định trong tương lai. 

Một cách dễ hiểu hơn, khi tham gia chứng khoán phái sinh đồng nghĩa với việc bạn đặt cược vào sự tăng giá hoặc giảm giá của một tài sản cơ sở trong tương lai. 

Dưới đây là ví dụ:

Cần lưu ý rằng chứng khoán phái sinh không xác nhận quyền sở hữu tài sản cơ sở mà chỉ là bản hợp đồng (hoặc tương tự như hợp đồng) nêu rõ cam kết về quyền, trách nhiệm và nghĩa vụ của bên mua - bên bán đối với tài sản vào thời điểm xác định trong tương lai. Hợp đồng cam kết này được hình thành dựa trên thỏa thuận giữa các bên và có mang giá trị.

Các loại chứng khoán phái sinh

Hợp đồng kỳ hạn	Hợp đồng tương lai	Hợp đồng quyền chọn	Hợp đồng hoán đổi
Thỏa thuận giữa hai bên mua và bên bán bán một loại tài sản ở một thời điểm nhất định trong tương lai với mức giá được xác định trước ở thời điểm hiện tại.	Là hợp đồng kỳ hạn được chuẩn hóa, niêm yết và giao dịch trên Sở giao dịch chứng khoán	Người bán hợp đồng có nghĩa vụ thực hiện giao dịch khi người nắm giữ hợp đồng chọn thực hiện quyền. Hợp đồng quyền chọn bao gồm quyền chọn mua và quyền chọn bán.	Là một thỏa thuận giữa hai bên về việc hoán đổi các dòng tiền phát sinh từ các công cụ tài chính trong tương lai. Hợp đồng sẽ quy định rõ thời điểm hoán đổi dòng tiền và phương pháp tính toán cụ thể.

Tại Việt Nam, sản phẩm chứng khoán phái sinh đầu tiên ra mắt là Hợp đồng tương lai (HĐTL) trên chỉ số cổ phiếu VN30 vào ngày 10/8/2017. Hiện tại, thị trường đã có thêm sản phẩm là HĐTL trên chỉ số cổ phiếu HNX, HĐTL trên Trái phiếu chính chủ. 3 sản phẩm còn lại của chứng khoán phái sinh do tính phức tạp của cấu trúc, khó tiếp cận với đông đảo nhà đầu tư nên chưa được triển khai. Các sản phẩm HĐTL trên tài sản cơ sở khác sẽ được ra đời khi điều kiện thị trường phù hợp.

II/ Chứng khoán phái sinh và chứng khoán cơ sở - Những điều khác biệt

Đặc điểm	Chứng khoán cơ sở	Chứng khoán phái sinh
Thị trường giao dịch	Thị trường giao ngay	Giao dịch trong tương lai
Khối lượng phát hành/ niêm yết	Có giới hạn và phụ thuộc vào đơn vị phát hành	Không giới hạn
Bán khống chứng khoán	Bị cấm tại Việt Nam	Tham gia vị thế bán mà không cần có tài sản cơ sở
Số tiền cần để giao dịch	Bằng tổng giá trị chứng khoán muốn mua.	Người mua/ bán sử dụng ký quỹ để đặt cọc một phần giá trị  chứng khoán phái sinh nhằm đảm bảo nghĩa vụ thanh toán trong tương lai
Thời điểm thanh toán/ chuyển giao chứng khoán	Ngay sau khi giao dịch	Một thời điểm nhất định trong tương lai
Ngày giao dịch đầu tiên	Ngày đầu tiên chứng khoán cơ sở được niêm yết trên sàn giao dịch chứng khoán	- Ngày đầu tiên mã HĐTL được niêm yết; - Mã HĐTL được tự động niêm yết sau khi một mã cũ đáo hạn
Số mã giao dịch	Mỗi mã giao dịch tương ứng với một loại cổ phiếu/ trái phiếu/ chứng chỉ quỹ niêm yết	Mỗi hợp đồng có nhiều mã giao dịch, mỗi mã giao dịch tương ứng với một tháng đáo hạn
Ngày giao dịch cuối cùng	Ngày trước khi chứng khoán cơ sở hủy niêm yết	- Ngày cuối cùng mã HĐTL có giá trị và được niêm yết - Sau ngày giao dịch cuối cùng, HĐTL cũ được tự động hủy niêm yết và thay thế bằng mã HĐTL có thời điểm đáo hạn mới.
Chu kỳ thanh toán	T+n:Sau khi mua chứng khoán, nhà đầu tư chỉ có thể bán chứng khoán đó sau n ngày giao dịch	T+0: Lãi/lỗ được xác định hằng ngày. Để tiếp tục nắm giữ vị thế, bắt buộc phải đạt mức ký quỹ duy trì.
Hình thức thanh toán	Chuyển giao vật chất: bên bán có nghĩa vụ giao chứng khoán để chuyển cho bên mua	- Ít chuyển giao vật chất, nếu có thì chỉ diễn ra vào thời điểm thanh toán cuối cùng. - Đa phần thanh toán bằng tiền: chuyển giao giá trị chênh lệch.

 

Chuỗi đào tạo Phân tích kỹ thuật thực chiến - Phần 2

 

III/ Lợi ích và rủi ro khi đầu tư chứng khoán phái sinh?

Xét trên khía cạnh công cụ tài chính, chứng khoán phái sinh là công cụ giúp phòng ngừa rủi ro hiệu quả. Cách thức giao dịch chứng khoán phái sinh không khác biệt nhiều so với cổ phiếu song có ưu điểm nổi bật là có thể bán khống, giao dịch T+0 chốt lời/lãi trong ngày. Đặc biệt, tính linh hoạt rất cao của chứng khoán phái sinh cho phép nhà đầu tư có thể liên tục thay đổi vị thế miễn là nộp đủ số lượng ký quỹ yêu cầu trước khi tham gia hợp đồng. Vì vậy, nhà đầu tư có thể tìm kiếm lợi nhuận trên mọi biến động của thị trường

Xét về mặt tài chính, chứng khoán phái sinh cho phép nhà đầu tư sử dụng khoản vốn hiệu quả hơn nhờ tỷ lệ đòn bẩy cao, chỉ cần ký quỹ một phần giá trị hợp đồng. 

Tuy nhiên, chứng khoán phái sinh cũng tiềm ẩn những rủi ro nhất định. Thực tế, đây là sản phẩm có biến động giá lớn và nhanh. Chưa kể đòn bẩy cao cũng là một con dao hai lưỡi, nhất là với nhà đầu tư không có nhiều kinh nghiệm, thiếu kỹ năng giao dịch và tâm lý còn chưa thực sự vững vàng.

Vậy có nên đầu tư chứng khoán phái sinh hay không?

Điều này hoàn toàn phụ thuộc vào mục đích của nhà đầu tư. Nếu bạn muốn phòng ngừa rủi ro, đa dạng danh mục, chứng khoán phái sinh cũng là một sản phẩm đáng cân nhắc. Còn với những trader muốn đầu cơ sinh lợi, bạn hãy thận trọng trong việc xây dựng chiến lược đầu tư, sử dụng đòn bẩy.